W centrum uwagi dzisiejszego koncertu znajduje się specjalnie nań przygotowana rekonstrukcja Lamentacji Wacława z Szamotuł, oparta na niedawnym sensacyjnym odkryciu fragmentów brakujących głosów tej kompozycji – cennej dla polskiej kultury muzycznej. Związany z dworem królewskim Wacław z Szamotuł (1520/25–ok. 1560), uznawany za jednego z naszych najwybitniejszych kompozytorów renesansowych, był pierwszym polskim twórcą, którego dzieła drukowano za granicą. Motety Wacława ukazały się w oficynie Berga i Neubera w dwóch ówczesnych antologiach norymberskich (1554 i 1564) w znamienitym towarzystwie dokonań najsłynniejszych wówczas kompozytorów europejskich. Rzadko jednak mamy dziś okazję wysłuchać jego utworów zestawionych z dziełami dawniejszych czy współczesnych mu mistrzów. Podczas dzisiejszego koncertu, oprócz wspomnianego premierowego wykonania zrekonstruowanych fragmentów Lamentacji Szamotulczyka, zaprezentujemy jego łacińską twórczość właśnie w kontekście zachodnioeuropejskich kompozycji zamieszczonych w tym samym źródle – często w bezpośrednim sąsiedztwie, a nawet na sąsiadujących kartach. W ten sposób słuchacz otrzyma możliwość bezpośredniego porównania tych utworów oraz docenienia kunsztu Wacława z Szamotuł, którego dzieła znalazły się w tak wyśmienitych antologiach z pewnością nieprzypadkowo. Wszystkie te utwory, jak również dwa bloki z pieśniami w języku polskim, związane są pośrednio lub bezpośrednio z czasem Wielkiego Postu i Wielkiejnocy, skupiając uwagę słuchaczy na motywach skruchy, pokuty, oczekiwania i nadziei.
Program rozpoczynają trzy pozycje z norymberskiego druku z roku 1564, w którym nazwisko Wacława (Venceslaus Schamotulinus) figuruje obok nazwisk takich twórców jak Orlando di Lasso, Clemens non Papa czy Josquin. Kompozycja przypisana ostatniemu z wymienionych mistrzów – choć obecnie uważana jedynie za imitację jego stylu – otwiera dzisiejszy koncert. Czterogłosowy motet Ave Christe immolate podejmuje istotny w liturgii Wielkiego Czwartku motyw sakramentu, ujęty w słowa „panis vivus angelorum” („żywy chleb aniołów”), który kontynuowany jest we wspomnieniu „viaticum nostrae peregrinationis” („pokarmu na drogę ku wiecznemu życiu”). Utwór kończy się prośbą do Ukrzyżowanego o przyjęcie do owczarni wybranych wiernych („electorum tuorum grege numerari”). Motyw owczarni pojawia się również w motecie Ego sum pastor bonus Wacława z Szamotuł, umieszczonym w norymberskim druku bezpośrednio po Ave Christe. Znamienny początek utworu – skok kwinty w górę na słowie „ego” – nawiązuje do kompozycji Clemensa non Papa Ego sum panis vivus, również opublikowanej w antologii z 1564 roku. Oba motety – Wacława i Clemensa – łączy uderzająco podobny incipit, tak muzyczny (wspomniana kwinta), jak tekstowy. Ego sum panis vivus Clemensa podejmuje obecny już w Ave Christe złożony motyw ofiary Chrystusa i sakramentu: „Ja jestem chlebem żywym, który zstąpił z nieba. Jeśli kto spożywa ten chleb, będzie żył na wieki”.
Szczególnym punktem naszego programu jest premierowe wykonanie zrekonstruowanych fragmentów Lamentationes Hieremiae Prophetae Wacława – cyklu lekcji na trzy ostatnie dni Wielkiego Tygodnia. Z wydrukowanego w Krakowie w 1553 roku czterogłosowego utworu do dziś zachowały się księgi głosowe dla partii cantus i tenor (druki przechowywane odpowiednio w bibliotekach w Monachium i Ratyzbonie). Dzięki trwającej od niedawna inwentaryzacji zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie odnaleziono tamże dwie dodatkowe karty kompozycji Wacława, zawierające fragmenty głosów altus i bassus, które opublikowano w roku 2016. Znalezisko pozwala na częściową rekonstrukcję fragmentów pierwszej, drugiej i trzeciej lekcji na wigilię Wielkiego Czwartku, uzupełnienie zaś brakujących nadal fragmentów lamentacji chorałem pozwoli na pierwsze od czasów renesansu wykonanie kompozycji jako całości.
Ostatnią część programu wypełniają trzy kompozytorskie interpretacje początkowych wersów Psalmu 31 (30) In te Domine speravi, które znalazły się we wcześniejszym druku z Norymbergi (1554). Nicolas Gombert, prawdopodobnie uczeń samego Josquina, ujął ten tekst w sześciogłos prezentujący kontrapunktyczne continuum. Już sam początek to czysta imitacja wszystkich sześciu głosów, która bezpośrednio przechodzi w kolejne frazy i motywy, nie pozostawiając miejsca na jakąkolwiek sylabiczną deklamację. Philippe Verdelot w swym opracowaniu prowadzi pięć głosów nieco swobodniej, wykorzystując niemniej w głosie tenorowym chorałowy cytat. Szczególnie interesującym momentem tego utworu jest homorytmiczny fragment „in manus tuas, Domine, commendo spiritum meum” („w ręce Twe, Panie, polecam ducha mego”), gdzie tekst zmieniony został na „spiritum tuum” („ducha Twego”). Niewykluczone, że sympatyzujący z ideami Girolama Savonaroli Verdelot zapragnął uczcić słynnego dominikanina tym fragmentem, polecając właśnie jego duszę Bogu. Prawdopodobnie cały motet Verdelota związany jest z tą postacią: Psalm 31 stanowił – jak wiadomo – przedmiot medytacji florenckiego reformatora, spisanych w słynnym Expositio in psalmum In te Domine speravi na kilka dni przed jego egzekucją.
Opracowanie In te Domine speravi Wacława z Szamotuł jest najwcześniejszym polskim utworem drukowanym poza Polską i pierwszym skomponowanym w technice przeimitowania. Motet ten od dawna był wychwalany za nieskazitelny kontrapunkt, subtelne kontrasty rytmiczno-melodyczne oraz niezwykle symetryczną konstrukcję obu jego części. Utwór charakteryzuje dyskretna, acz czytelna retoryka, widoczna chociażby w końcowym fragmencie „in manus tuas, Domine, commendo spiritum meum”: w kwartowych skokach w górę na „commendo” i opadającej skali na „spiritum meum” – symbolizujących oddawanie ducha. Szczególnie ostatnie zdanie jest dla nas bardzo istotne, bowiem słowa psalmisty przejmuje umierający na krzyżu Zbawiciel, polecający swego ducha Ojcu. Krótki motet Gloria tibi Domine Clemensa non Papa z 1564 roku zamyka narrację koncertu oczekiwaniem na rezurekcję, przez co nawiązuje do obecnego okresu liturgicznego.
Agnieszka Budzińska-Bennett
Światowe prawykonanie rekonstrukcji Lamentationes Wacława z Szamotuł dedykowane jest Festiwalowi Misteria Paschalia.
Realizacja rekonstrukcji Lamentationes Wacława z Szamotuł powstała dzięki współpracy Narodowego Centrum Kultury, Fundacji Equinum oraz Stowarzyszenia Ensemble Peregina. Praca obejmowała przeprowadzenie kwerendy, zestawienie, analizę z rekonstrukcją oraz redakcję i edycję kompozycji jako całości.
Lamentationes zrekonstruowane zostały na podstawie odkrytych fragmentów zapisu nutowego – kart głosowych pochodzących ze znalezisk w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej z roku 2016 oraz kart głosowych zachowanych w bibliotekach w Ratyzbonie i Monachium.
Autorem rekonstrukcji „Lamentationes” opartej na historycznych modelach jest Profesor Marc Lewon (Schola Cantorum Basiliensis), zaś uzupełnienia zrekonstruowanych fragmentów 4-głosowej kompozycji Lamentationes o odpowiednie fragmenty chorałowe dokonała dr Agnieszka Budzińska-Bennett.
Cracow Singers posiada wyłączne prawo do światowego prawykonania Lamentationes – podczas dwóch koncertów w ramach XV edycji Festiwalu Misteria Paschalia – w Krakowie 29 marca 2018 r. oraz w Szamotułach 30 marca 2018 r.
Prawykonanie światowe Lamentationes Wacława z Szamotuł objął Patronatem Honorowym prof. dr hab. Piotr Gliński, Wiceprezes Rady Ministrów, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego.