Średniowieczna muzyka polska i angielska ku czci św. Stanisława i św. Tomasza z Canterbury.

Nicią przewodnią tego programu są dwie pary średniowiecznych bohaterów sporu między klerem a władzą świecką: św. Stanisław, patron Krakowa, i król Bolesław Śmiały (Szczodry) oraz arcybiskup Canterbury, Thomas Becket, i król Anglii, Henryk II.

Nieznane są dokładne przyczyny konfliktu między biskupem krakowskim Stanisławem ze Szczepanowa a królem Bolesławem. Z kroniki Galla Anonima, źródła powstałego około 30 lat po śmierci świętego, dowiadujemy się, że biskup dopuścił się zdrady, za którą król skazał go w roku 1079 na śmierć. Wersja pozostawiona przez Wincentego Kadłubka przedstawia Stanisława jako obrońcę niewiernych żon rycerzy wyprawy kijowskiej, które zostały przez króla okrutnie ukarane. Spór ten zakończył się dla Stanisława tragicznie: król rozkazał go zamordować w trakcie odprawiania mszy świętej w kościele na Skałce. Według Kadłubka, gdy służbę ogarnął strach przed tym uczynkiem, Bolesław własnoręcznie zamordował świętego. Wieść o tej zbrodni rozniosła się po kraju, powodując bunt możnowładców i koniec panowania Bolesława, który, jak głosi legenda, udał się na dobrowolne wygnanie na Węgry.

Ogólnoeuropejski kontekst konfliktu krakowskiego oferuje nam o niemal sto lat późniejsza historia z Anglii. W roku 1170, arcybiskup Canterbury, Thomas Becket, uprzednio przyjaciel i doradca króla Henryka II, został z jego polecenia zamordowany w trakcie nieszporów 29 grudnia 1170 w kanterberyjskiej katedrze, która stała się odtąd miejscem kultu i celem pielgrzymek. Powodem zbrodni był spór dotyczący przywilejów duchowieństwa angielskiego i próby ograniczenia władzy królewskiej. Becket został kanonizowany w trzy lata po swojej śmierci, a Henryk II obłożony ekskomuniką. Kult angielskiego świętego rozpowszechnił się na całą Europę. To właśnie pod jego wpływem rozpoczęto w Polsce starania mające na celu również kanonizację Stanisława ze Szczepanowa, które zakończyły się sukcesem w roku 1253. Również krakowski biskup został uznany za męczennika Kościoła i kanonizowany przez papieża Innocentego IV w Asyżu.

Utwory ku czci św. Stanisława zaczęły powstawać już krótko po jego kanonizacji. Już w połowie XIII wieku zanotowane zostaje słynne oficjum Dies adest celebris, z którego pochodzi prezentowane dzisiaj responsorium Sanctus iste V. Martyr cesus. Z Graduału Olbrachta przechowywanego na Wawelu pochodzi, zanotowany również w źródłach austriackich, wirtuozowski wers allelujatyczny All. O sydus Polonie. Z tego źródła pochodzą też dwie sekwencje: Sancte Dei pontifex, w której użyto melodii innej znanej sekwencji Veni sancte spiritus, oraz Psallat chorus in hac die z nowo skomponowaną melodia polska. Ten sam tekst ku czci świętego odnajdujemy również w graduale z Tarnowa, tym razem ze znaną od stuleci melodią innej sekwencji, O beata beatorum. Ku chwale świętego Stanisława tworzono również utwory polifoniczne. Trzygłosowa pieśń Chwała tobie Gospodzinie (XV wiek) opisuje młodość świętego ze Szczepanowa i dumnie wzywa do radości z tytułu jego opieki nad Ojczyzną („wiesel się polska Korono, iż masz takiego patrona”). Również dwie XVI-wieczne pieśni polskie o Stanisławie do tekstu Stanisława Grochowskiego (z muzyką Asprillo Pacellego oraz Diomedesa Cato), opisują nie męczeństwo świętego, a jego narodziny, wczesne lata w Gnieźnie i Paryżu oraz objęcie krakowskiego biskupstwa.

Obok wspólnego losu męczennika, obu bohaterów naszego programu łączy również ich pobyt we Francji. Z XIII-wiecznego Paryża pochodzi szereg utworów ku czci Tomasza z Canterbury. W głównych źródłach szkoły Notre-Dame odnajdujemy dwugłosowy konduktus Christi miles opisujący świętego jako „bojownika i towarzysza walki” samego Chrystusa (Christi miles Christo commilitat). Podobny obraz przekazuje trzygłosowy konduktus Novus miles sequitur, który dziś prezentujemy częściowo w wersji dwugłosowej ze słynnego codeksu Las Huelgas (XIV wiek). Z tego źródła pochodzi również krótki motet O plangant nostri prelati/[OMNES], opłakujący los kleru narażonego, jak Tomasz, na samowolę władców. Krótki XIII-wieczny paryski lament In Rama sonat gemitus przyrównuje Canterbury do biblijnego miasta Rama, w którym tym razem zamiast Racheli opłakującej Niewiniątka, Anglia opłakuje swojego Józefa sprzedanego do Egiptu – alegoria wygnanego
do Francji Becketa.

Z południa Francji pochodziło responsorium Iacet granum z wersem Cadit custos, w naszym programie uzupełniony o prozę Clangat pastor z angielskiej tradycji Sarum. Chorałowa melodia służy też jako jeden z tenorów (cantus firmus) czterogłosowego motetu Ianuam/Iacintus/IACET/QUARTUS CANTUS, przyrównującego Tomasza kwiatu hiacyntu (Iacintus) i opiewającego bramę świętości (ianua), otwartą dla zamordowanego biskupa.Oba początkowe słowa górnych głosów wykorzystują aliterację „ia”, nawiązującą do tekstu tenoru (IACET). Historię powrotu świętego do Anglii oraz prośby o jego wstawiennictwo za wiernych podejmują kolejne dwa XIV-wieczne motety o wyspiarskiej proweniencji Thomas gemma/Thomas cesus in Doveria/TENOR/TENOR oraz Opem nobis/Salva Thoma/PASTOR CESUS|[Quartus cantus]. Nasz program zakończymy dwiema pieśniami z XV wieku w tradycji carols: angielską St. Thomas honour we oraz łacinską Letare Cantuaria, wzywającą
lud Anglików (gens Anglorum) do radości z poświęcenia kanterberyjskiego biskupa.

Agnieszka Budzińska-Bennett

fot. Bogumił Krużel


Wykonawcy:

ensemble Peregrina (Bazylea)
Agnieszka Budzińska-Bennett, Lorenza Donadini, Grace Newcombe (śpiew)

Cracow Singers (Polska)
Liliana Pociecha, Katarzyna Freiwald
Piotr Szewczyk, Karol Kusz, Przemysław Bałka, Beniamin Rafiński

Agnieszka Budzińska-Bennett – prowadzenie

Adam Nyk – animacja/realizacja

Concept Music Art – obsługa technologiczna widowiska

Share:
  • 656
  • 0