Feniks powstały z fragmentów.
Rekonstrukcja Lamentationes Wacława z Szamotuł z przeznaczeniem do wykonywania.
Wacław z Szamotuł (ok. 1520/25 – ok. 1560) uważany jest za najwybitniejszego kompozytora polskiego Renesansu. Jego dorobek artystyczny cechuje różnorodność, począwszy od prostych, jednogłosowych hymnów i homofonicznych pieśni zwrotkowych, po skomplikowane polifoniczne kompozycje w stylu późnej szkoły franko-flamandzkiej. Polifoniczne utwory Wacława z Szamotuł ukazały się w 2008 r., w tomie, którego niewielka objętość uwidoczniła fakt, iż większość jego kompozycji niestety zaginęła[1]. Czterogłosowe Lamentationes Hieremiae Prophetae, wydrukowane w 1553 r. w Krakowie w oficynie Łazarza Andrysowicza, choć wpisane do katalogu utworów Wacława z Szamotuł, przez długi czas zaliczano do dzieł częściowo zaginionych. Jedyny egzemplarz księgi głosowej tenoru przechował się w Monachium (Bayerische Staatsbibliothek, Ms. Pr. 145 / D-Mbs Ms. Pr. 145). Kiedy w 1913 r. w Ratyzbonie odnaleziona została druga księga z głosem cantus (Bischöfliche Zentralbibliothek, A.R. 327 / D-Rbza A. R. 327), Eugene C. Cramer wykorzystał ten fakt, aby opublikować w 1991 r. z obszernym komentarzem partyturę zestawiając obie dotychczas istniejące księgi głosowe[2]. Edycja Cramera daje pierwszy wgląd w fakturę kompozycji Lamentationes Wacława z Szamotuł, wskazując na powściągliwe użycie imitacji oraz zadziwiająco wąski ambitus pomiędzy tenorem i stosunkowo niskim głosem cantus, co z kolei pozwala przypuszczać, że brakujący głos altowy był w zbliżonej skali.
Dla możliwej oceny kontrapunktu fragmentarycznej kompozycji renesansowej, powszechnie przyjmuje się, że tenor i cantus są wystarczające, ponieważ to te głosy najczęściej stanowią szkielet kontrapunktyczny – szczególnie gdy styl kompozycyjny jest konserwatywny. Jednak w przypadku Lamentationes Szamotulczyka, okazało się, że głos tenorowy jest niewiele więcej niż ozdobioną i zrytmizowaną wersją psalmodii lamentacyjnej, czyli zasadniczo cantus firmus, opartym na szóstym tonie psalmowym. Byłby to zatem najłatwiejszy głos do rekonstrukcji, natomiast więcej informacji o kontrapunkcie uzyskalibyśmy gdyby zachował się taki głos jak bassus.
Podczas inwentaryzacji zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie w 2016 roku, odnaleziono fragmenty kolejnych, dotychczas zaginionych ksiąg głosowych altus i bassus Lamentationes. Karty głosowe kompozycji Wacława z Szamotuł zostały użyte jako oprawa innych ksiąg znajdujących się w Archiwum. W tym samym czasie, kiedy te fragmenty po raz pierwszy zostały opublikowane i opisane w artykule autorstwa Jakuba Łukaszewskiego i Wiesława Wydry w 2016 r.[3], Karol Kusz dzięki rekomendacji Agnieszki Budzińskiej-Bennett zwrócił się do mnie z prośbą, aby odnalezione dotąd fragmenty Lamentationes zestawić i w oparciu o modele historyczne dokonać rekonstrukcji z przeznaczeniem do śpiewania. Pierwszym krokiem było zatem zestawienie zachowanych do tej pory ksiąg głosowych pochodzących z bibliotek w Monachium i Ratyzbonie, z nowo odnalezionymi księgami z Gniezna wraz z dokonaniem oceny, które z sekcji Lamentationes można uzupełnić o brakujący materiał. Okazało się, że fragmenty altus i bassus w zasadzie nie uzupełniają w całości faktury czterogłosowej, tak że odcinki ALEPH, prawie cały BETH i VAU, jak również odcinek THET, jak i IOD – wszystkie z Feria Quarta Lamentationes – uzupełniają jedynie do trzygłosowej faktury, strukturę tenor-cantus uzupełnia głos altusowy lub basowy. Co więcej, muzyka w nowych fragmentach potwierdziła założenie, że altus ma zbliżony ambitus zarówno do tenoru, jak i cantus (c-f ’), podczas gdy bassus wydaje się pozostawać w dużej mierze w standardowym ambitusie od F do f.
Mniej więcej w tym samym czasie Ryszard J. Wieczorek i Michał Wysocki przeprowadzili gruntowną analizę nowych fragmentów, koncentrując się przede wszystkim na ich kontekstualizacji oraz aspektach kodykologicznych. W swojej publikacji z 2017 roku, zawarli edycję tych części Lamentationes, które można było uzupełnić nowymi fragmentami[4]. Poza niewielkimi różnicami ich edycja zgadzała się z moją własną rekonstrukcją. Wieczorek/Wysocki podjęli również próbę rekompozycji brakującego głosu (głównie partii bassus), w niektórych z trzech sekcji głosowych VAU, końca THET i początku IOD. Co więcej, potwierdzili, że niskie i utrzymane w wąskim ambitusie Lamentationes są zgodne z kompozycjami lamentacyjnymi innych ówczesnych kompozytorów i że sugerują wykonanie przez cztery męskie głosy[5]. Ponadto Wieczorkowi/Wysockiemu udało się ustalić, dlaczego odnalezione w 2017 roku fragmenty zostały sklasyfikowane jako makulatura i zostały przeznaczone do oprawiania innych ksiąg: okazuje się, że fragmenty były częściami próbnych wydruków do celów korekty, z kilkoma drugorzędnymi błędami drukarskimi, a zatem nie nadawały się do publikacji.
Dla realizacji nagrania opera omnia Wacława z Szamotuł z Cracow Singers, Kusz i Budzińska-Bennett poprosili o przygotowanie materiału muzycznego znacznej części Lamentationes. Ustaliliśmy, że poddamy rekonstrukcji wszystkie strofy, które choć w niewielki sposób zostały uzupełnione nowo odnalezionymi fragmentami. Pomimo uzupełnienia nowym materiałem obszerna część kompozycji wciąż zawierała jedyne dwa głosy. Dodatkowo zostałem poproszony o rekonstrukcję czterogłosowego „Prologu”, który również przetrwał tylko z tenorem i cantus. W tych fragmentach wymagane były uzupełnienia materiału muzycznego wykraczające poza dodanie jednego głosu. Niniejsza edycja zawiera większość sugestii Wieczorka/Wysockiego dotyczących głosu basowego, co stanowi hołd dla ich pracy, jednakowoż edycję należy postrzegać jako świadomą „rekonstrukcję” części Lamentationes Wacława z Szamotuł w postaci przygotowanej do wykonania. Ażeby ułatwić korzystanie z tej edycji, części dodane, nie zostały oznaczone i dopiero porównując obecne wydanie do sekcji redagowanych przez Wieczorek/Wysocki, można łatwo zidentyfikować dodatki do VAU, THET i IOD. Wszystko, czego nie ma w edycji Cramera czy Wieczorka/Wysockiego, jest moją pracą.
Uzupełnienie fragmentarycznych Lamentationes w sposób historycznie spójny wymagało rozważenia szeregu parametrów, z których niektóre były stosunkowo łatwo dostępne i zrozumiałe, takie jak ambitus głosów. Inne jednak postawiły pewne wyzwania. Przede wszystkim harmonika utworu jest w dużej mierze ograniczona przez dość jednorodną melodykę powtarzającego się cantus firmus w linii tenoru. Moim celem było użycie możliwie bogatej kolorystyki, przy jednoczesnym zachowaniu melodycznych zwrotów, typowych dla zachowanych części Lamentationes i posługiwanie się imitacjami w sposób typowy dla stylu Wacława z Szamotuł. Rezultat mojej pracy po raz pierwszy został zarejestrowany przez Cracow Singers w 2018 roku dla wytwórni Raumklang pod kierownictwem artystycznym Agnieszki Budzińskiej-Bennett, której tekst zamieszczony w książeczce płyty, polecam jako uzupełnienie do niniejszego wydawnictwa a zarazem do całego oeuvre Wacława z Szamotuł.[6]
Marc Lewon, Bazylea, grudzień 2018 r.
[1] S. Kukurenda (ed.): Wacław z Szamotuł. Dzieła Wszystkie, Szamotuły: Fundacja Kultury Zamek Gorkow, 2008.
[2] E. C. Cramer: ‘Nowe spojrzenie na styl muzyczny Wacława z Szamotuł’, w: Muzyka. Kwartalnik poświęcony historii i teorii muzyki 36/2 (1991), pp. 3–90.
[3] J. Łukaszewski oraz W. Wydra: Fragmenty ‘Kota ze Lwem’ Mikołaja Reja i innych druków z XVI w. odnalezione, Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne, 2016 (Prace Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu).
[4] Wieczorek/Wysocki: ‘“Lamentationes” Wacława z Szamotuł: fragmenty brakujących głosów odnalezione w Gnieźnie’, p. 7.
[5] R. Wieczorek oraz M. Wysocki: ‘ “Lamentationes” Wacława z Szamotuł: fragmenty brakujących głosów odnalezione w Gnieźnie’, w: Muzyka. Kwartalnik poświęcony historii i teorii muzyki 2 (2017), pp. 3–20.
[6] CD Sub Ursae – Under the Northern Sky. Complete works of the Polish Renaissance master Wacław z Szamotuł (Venceslaus Schamotulinus), Cracow Singers, Marc Lewon (lute), Agnieszka Budzińska-Bennett (artistic direction), Raumklang 2019.
