Wacław z Szamotuł – SUB URSAE – opera omnia

Przedstawiamy Państwu najnowsze wydawnictwo fonograficzne pn. SUB URSAE Wacław z Szamotuł Venceslaus Samotulinus ca. 1525 – ca.1560. opera omnia. To unikatowy projekt wydawniczy, szczególnie ważny dla polskiej kultury. Płyta zwiera wszystkie znane dotychczas dzieła polskiego kompozytora epoki Renesansu – Wacława z Szamotuł – uznawanego za najwybitniejszego kompozytora polskiego przed Chopinem. Wydawnictwo jest wyjątkowe również pod tym względem, iż zawiera premierowe nagranie odnalezionej i zrekonstruowanej najdłuższej kompozycji Wacława z Szamotuł – Lamentationes. Światowe prawykonanie Lamentationes miało miejsce podczas dwóch koncertów w ramach tegorocznego, 15. Festiwalu Misteria Paschalia w Krakowie i w Szamotułach w kwietniu 2018 roku. Prawykonanie światowe renesansowej zrekonstruowanej kompozycji, objął Honorowym Patronatem Prof. dr hab. Piotr Gliński I Wiceprezes Rady Ministrów Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Wacław z Szamotuł – słowo i muzyka

Warstwa słowna tworów wokalnych Wacława z Szamotuł to starannie wybrane perły szesnastowiecznego języka polskiego. Wśród autorów tekstów, które zostały wykorzystane przez kompozytora, odnajdujemy nazwiska tej miary, co Mikołaj Rej, Andrzej Trzecieski Młodszy czy Jakub z Iłży. Zapleczem ideowym pieśni są wspólne dla twórców, znających się i pozostających w przyjacielskich relacjach, dążenia reformacyjne. Słowo poetyckie, będące tłumaczeniem psalmu czy też będące oryginalnym utworem poety, ma tutaj funkcję parenetyczną (pareneza, z gr. parainesis – pouczenie, rada, zachęta, przepis) – bardzo wyraziście polaryzuje dobrą postawę, którą należy naśladować ku rozwojowi duchowemu, oraz – ku przestrodze – postawę godną potępienia. Zalecenia te, przyozdobione bogactwem językowym szesnastowiecznej polszczyzny oraz mistrzowskim rzemiosłem wersyfikacyjnym, trafić miały bezpośrednio do wiernych zboru, którzy – obcując z pięknem słowa i muzyki – w sposób naturalny mieli je przyswajać i realizować w życiu codziennym.

Dla ówczesnej polszczyzny w sposób szczególny zasłużył się Mikołaj Rej (1505-1569), określany mianem „ojca literatury polskiej”. Rej był pierwszym pisarzem, którego twórczość w całości została napisana w języku polskim. Poeta nie tylko odkrywał urodę polszczyzny, ale stworzył oryginalne podwaliny swojego programu literackiego, tworząc język bardzo bogaty i plastyczny. Rej z powodzeniem naśladował żywioł mowy potocznej w historiach pełnych rubaszności, ale także umiejętnie stosował reguły stylu wysokiego, np. w tłumaczonych prozą i wierszem psalmach. Zarejestrowany na płycie psalm 85 Nakłoń, Panie, ku mnie ucho Twoje (Inclina Domine aurem tuam) jest modlitwą błagalną, w której wierny zanosi pełne ufności wołanie o miłosierdzie. Każdą strofę tworzą dwie kwartyny: pierwsza –
dziesięciozgłoskowa, druga – będąca połączeniem trzech wersów ośmiozgłoskowych i jednego dziesięciozgłoskowca. Zaburzenie toku rytmicznego w środku zwrotki pokazuje napięcie emocjonalne: emfatyczną prośbę wyrażoną w zwięzłych w zdaniach, jakby przerywanych skróconym oddechem. Błaganie zanoszone jest przez osobę pełną skruchy. Ta postawa licuje z wizerunkiem Reja, który dążył do tego, aby zapamiętano go jako prostego, lecz rozsądnego i rozumnego człowieka. Taki wzorzec osobowości był charakterystyczny dla zborów innowierczych. Pozostawał w opozycji do uczonych reprezentujących rozbudowaną przez wieki teologię katolicką. Bogactwo stosowanych gatunków, plastyczność języka i erudycja sprawiły, że serdeczny przyjaciel Reja, ale także Wacława z Szamotuł, Andrzej Trzecieski Młodszy (ok. 1530-1584) napisał o nim: „Noster hic est Dantes” (Nasz to jest Dante).

Trzecieski to kolejny autor tekstów wykorzystanych przez kompozytora z Szamotuł. Był prawdziwym człowiekiem renesansu: poetą, humanistą i działaczem reformacyjnym w jednej osobie. Podobnie jak Rej, był aktywnym uczestnikiem synodów innowierczych. Wyróżniał się starannym wykształceniem, otwartością umysłu i gotowością do dialogu z ludźmi różnych wyznań i światopoglądów. Był członkiem zespołu tłumaczy i redaktorów przekładu Pisma Świętego na język polski, wydanego w 1563 roku, który przeszedł do historii literatury jako Biblia brzeska lub Biblia radziwiłłowska – jeden z najcenniejszych zabytków sztuki translatorskiej epoki. Jeszcze przed rozpoczęciem przedsięwzięcia Trzecieski cieszył się wysoką estymą wśród działaczy protestanckich w Niemczech i Szwajcarii. Świadczy o tym adresowany do poety list samego Jana Kalwina, w którym reformator gorąco zachęca Trzecieskiego – „męża niezwykłej pobożności i nauki” – aby podjął się tłumaczenia Pisma Świętego na język rodzimy, gdyż jest do tego powołany przez Boga za sprawą swoich talentów i zalet (divinitus electus). Trzecieski napisał ponad sześć tysięcy wierszy w języku łacińskim, niemal dorównując w liczbie Janowi Kochanowskiemu. Wiersze w języku polskim to przede wszystkim twórczość kancjonałowa, teksty pieśni religijnych przeznaczone do śpiewania w zborze, pisane do melodii Wacława z Szamotuł, zebrane przez Jana Zarembę i wydane w oficynie w Brześciu Litewskim (1558), następnie przedrukowane w Pieśniach chrześcijańskich (1559) Jana Seklucjana. To właśnie część z nich stanowi program niniejszej
płyty. Poetykę tych pieśni w zestawieniu z twórczością łacińską cechuje zamierzona prostota, wywodząca się z ducha protestantyzmu, niejednokrotnie wzbogacona o wyrafinowane i ukryte zabiegi stylistyczne, np. akrostych, którym Trzecieski ujawnia swoją tożsamość w Spowiedzi powszechnej (Ach, moj niebieski Panie). Kancjonałowa poezja Trzecieskiego to modlitwa pełna pokory i oddania, wyrażona w tonie intymnym, prostodusznym a nawet dziecięcym, wołająca o miłosierdzie, a także obronę przed zagrożeniami czyhającymi na duszę (Modlitwa, gdy dziatki spać idą). Poza oryginalnymi tekstami Trzecieskiego na płycie znajdują się również psalmy w jego tłumaczeniu: Błogosławiony człowiek (psalm 1) oraz I ktoż będzie przemieszkawał (psalm 14). Oba utwory bardzo wyraźnie wpisują się w duchowość i obyczajowy rygor kalwinizmu. Mamy w nich do czynienia z pochwałą człowieka cnotliwego, rozmiłowanego w „Zakonie Pańskim”, a więc w prawie boskim, oraz z konkretnymi zaleceniami, które gwarantują zbawienie. Wśród utworów zamieszczonych w kancjonale Zaremby oraz Seklucjana na szczególną uwagę zasługuje łacińska modlitwa Oratio pro republica et rege z przekładem polskim Jakuba Lubelczyka zatytułowanym Modlitwa za Rzeczpospolitą i Króla – uznawana przez niektórych za „pierwszy hymn państwowy Polski” – również zarejestrowana na płycie.

Ostatnim z wymienionych poetów i jednocześnie najstarszym autorem tekstów pieśni Wacława z Szamotuł jest Jakub z Iłży – jeden z pierwszych szermierzy reformacji w Polsce. W czasie studiów w Krakowskiej Akademii poznał czołowych myślicieli włoskiego humanizmu a także studentów i profesorów z Niemiec szerzących idee Marcina Lutra. Zapoznawszy się z nauką luteranizmu, będąc już księdzem katolickim, stał się gorliwym wyznawcą nowej wiary. Wacław z Szamotuł opatrzył muzyką jego tekst Pieśni o narodzeniu Pańskim. Utwór zaczyna się zaproszeniem wiernych do oddania chwały Bogu Ojcu za tajemnicę wcielenia Syna Bożego. Kontrast między tym, co ludzkie, a tym, co boskie Jakub z Iłży wyraził lapidarnym dystychem pierwszej strofy, opisującym Maryję: „A do żłobu włożyła,/ Króla niebieskiego”. Radosny nastrój i chwała – słowo powracające najczęściej – towarzyszą niepojętemu cudowi Narodzin Zbawiciela.

Wybory poetyckie Wacława z Szamotuł – są z jednej strony świadectwem Jego świadomej i dojrzałej ewolucji duchowej, z drugiej – odsłaniają obraz niezwykle wrażliwego i czułego na słowo poetyckie kompozytora.

Wykonawcy

Cracow Singers w składzie:

Aleksandra Krzywdzińska, Liliana Pociecha – soprany

Katarzyna Freiwald, Katarzyna Kucia – alty

Karol Kusz, Rafał Tomkiewicz – tenory

Łukasz Dziuba, Marek Opaska – basy

Marc Lewon – lutnia

Agnieszka Budzińska-Bennett – kierownictwo artystyczne

Spis utworów oraz fragmenty audio

01 – Oratio pro Republica et Rege
02 – Chrześcijanie posłuchajcie (Dekalog więtszy)

03 – Christe qui lux es et dies (chorał)
04 – Kryste dniu naszej światłości (Christe qui lux es et dies)

05 – Nunc scio vere (wersja instrumentalna)

Lamentationes Hieremiae Prophetae
06 – Lamentatio prima: Prologus/Aleph/Beth/Gimel
07 – Lamentatio secunda: Daleth/He/Vau

08 – Lamentatio tertia: Heth/Teth/Iod/Caph

09 – Ego sum pastor bonus
10 – Błogosławiony człowiek (ps. 1)
11 – Ach mój niebieski Panie (Powszednia spowiedź)
12 – Już się zmierzka (Modlitwa gdy dziatki spać idą)
13 – Benedictio mensae/[Piosnka przed obiadem]/Gratiarum actio post mensam/[Dziękowanie]
14 – Alleluia Chwalcie Pana Boga (ps. 116)
15 – Chwała Bogu z wysokości (wersja instrumentalna)
16 – I któż będzie przemieszkawał (ps. 14)

17 – Nakłoń Panie ku mnie ucho Twoje (ps. 85)
18 – In Te Domine speravi

19 – Pochwalmyż wszytcy społem (Pieśń o Narodzeniu Pańskim)

Credits

Dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu “Kultura – Interwencje 2018”

Dofinansowano ze środków Miasta i Gminy Szamotuły

Projekt realizowany przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego

Dofinansowano ze środków gminy miejskiej Kraków

Sfinansowano ze środków Związków Artystów Wykonawców STOART

Partnerzy: Krakowskie Biuro Festiwalowe

Produkcja: Fundacja Equinum